فردوسی و دین او

( با یاد باقر پرهام )

….شاهنامه کتاب جهانداری است .کتابی است که آغاز شهریاری را در ایران از دوره های افسانه ای و اساطیری تا دوره تاریخی و بر افتادن سلسله ساسانی بدست اعراب مسلمان شرح میدهد .

موضوع این کتاب چنان است که ربطی به نوعی ایمان ماورا الطبیعی ندارد .

اینجا ، همه چیز در تغییر است . اینجا خود انسان و قوانین و کردار های انسانی است که می آیند و فرمانروایی میکنند و می گذرند .

شاهنامه کتاب رزم و بزم است . کتاب جنگ و شکار و زندگی و عشق است.

هر کس که کمترین انس و الفتی با شاهنامه داشته باشد می داند اگر چه این کتاب سرشار از پند و حکمت در آیین انسانی و رفتار جهانداری است اما حال و هوای هیچ مذهب و شریعتی بر کلیت فضای آن حاکم نیست .

قهرمانان و پهلوانان شاهنامه در عین اعتقاد به یکتایی خدا و برتری او بر همه قدرت ها ، موجوداتی طبیعی اند که می میگسارند ، عشق می ورزند ، می جنگند ، می کشند و کشته میشوند .

شاهنامه کتاب طبیعت است نه گویای اسرار ماورا طبیعت …..

به روایت نظامی عروضی سمرقندی در چهار مقاله ، پس از مرگ فردوسی هنگامیکه جنازه اش را برای دفن به دروازه رزان بردند « در آن حال مذکری (روضه خوانی) بود در طبران .تعصب کرد و گفت : من رها نکنم تا جنازه او در گورستان مسلمانان برند که او رافضی بود . و هر چند مردمان بگفتند با آن دانشمند در نگرفت.

درون دروازه باغی بود ملک فردوسی ، او را در آن باغ دفن کردند . امروز هم در آنجاست . و من در سنه عشرو خمسمائه آن خاک را زیارت کردم »

از بین همه حکایات و روایات نادرست و افسانه مانندی که نظامی عروضی در کتاب خود آورده ، این یکی نباید نادرست باشد.

گویا تقدیر می خواست که زنده کننده جان و تاریخ و زبان ایرانی ، نه تنها در زنده بودنش جیره و مواجبی از پادشاه زمانه اش نگیرد بلکه پس از مرگ نیز در زمین خودش بیارامد نه در ملک دیگری.

در هر حال مخالفت مذکر طبرانی با دفن جنازه فردوسی در گورستان مسلمانان نخستین بازتاب نزاعی است که بر سر عقاید مذهبی فردوسی در گرفته و از آن روز تا کنون همچنان ادامه یافته است .

نظامی عروضی خود در شیعی بودن فردوسی تردید نکرده و نامراد ماندن وی از صله و انعام محمود غزنوی را به تشیع فردوسی و تسنن محمود نسبت داده است.

منابع ایرانی پس از چهار مقاله اغلب با نقل مطالب آن و افزودن شاخ و برگ هایی دیگر بر آنها ، بر آتش دعاوی شیعه و سنی بر سر مذهب فردوسی دامن زده اند .همین سابقه است که پس از دستیابی محققان خارجی به متون ایرانی و آغاز کوشش های خارجیان برای مطالعه شاهنامه و برگرداندن آن به زبان های اروپایی ، زمینه ساز داوری های مشابهی در باره عقاید مذهبی فردوسی از سوی اروپاییان شده است .

ژول مول با استناد به مطالب چهار مقاله عروضی ، فردوسی را بیگمان شیعی دانسته و بر پایه برخی از ابیات در مقدمه شاهنامه گفته است که سراینده آنها از تشیع خود در برابر تسنن سلطان متعصب ترک نژاد با شجاعت تمام دفاع کرده است.

در بین نوشته های خارجیان در باره فردوسی «حماسه ملی ایران » به قلم تئودور نولدکه جایگاه ویژه ای دارد .

نولدکه به درستی میگوید تحقیق در باره عقاید مذهبی فردوسی کار بسیار دشواری است برای اینکه قراین(یعنی ابیات شاهنامه)گاهی منافی یکدیگر هستند.

او بر خلاف ژول مول معتقد است برای فردوسی بسیار دشوار بود عقاید مذهبی خود را کاملا بی پرده اظهار کند .

او میگوید :فردوسی یک میل و علاقه آمیخته به دلدادگی به آیین مغانی که هم موافق اصول عقلی و هم به دلخواه اوست دارد .

گرچه نولدکه معین نکرده است که منظور از آیین مغانی دقیقا چیست ولی بسیاری از ابیات شاهنامه بیانگر اعتقاد به خدا و بکتایی او بر پایه نوعی بینش توحیدی فطری اند که فردوسی خود از آن با نام « دین کیومرثی» و « آیین طهمورثی» یاد کرده است .

پژوهشگران اینسوی جهان - ایرانی و هندی ‌‌وپاکستانی-نیز در باره مذهب فردوسی بحث ها کرده و داوری های مختلف ابراز داشته اندکه بر اساس آنها فردوسی گاه اسماعیلی است ، گاه شیعه زیدی، گاه شیعه معتزلی، گاه سنی و گاه تحت تاثیر فرهنگ پیش از اسلام و آیین زرتشتی.

پروفسور حافظ محمود خان شیرازی محقق پاکستانی به استناد برخی از ابیات شاهنامه که در آنها به گونه ای فضای الهی و‌ناتوانی بندگان در برابر مشیت خداوندی اشاره شده ، به این نتیجه رسیده است که چون این طرز تفکر اشاعره سنی مذهب است بنا بر این من او را سنی تلقی میکنم .

یک محقق هندی بنام جهانگیر کویاچی- که کتاب او نیز با عنوان « پژوهش هایی در شاهنامه » به ترجمه جلیل دوستخواه به زبان فارسی منتشر شده پیوند بسیاری از ابیات شاهنامه با متون پهلوی- بویژه با داستان مینوی خرد را بخوبی نشان داده است.

سید عطا الله مهاجرانی نیز در کتاب خود بنام « حماسه فردوسی»می نویسد :

بدون تردید بستر اصلی اندیشه فردوسی تفکر و حکمت اسلامی است اما او بدون توجه به سایر جریان های مهم اندیشه در تاریخ و روزگار خود نبوده است .

مهاجرانی میکوشد از حدت تاثیر اندیشه های ایرانی در ابیات مقدمه شاهنامه بکاهدو بیشتر نشان میدهد که ریشه اندیشه های فردوسی را باید در قرآن و حدیث و اقوال امامان و اولیای شیعه بجوییم …..

نقل از کتاب « بانگاه فردوسی»- مبانی نقد خرد سیاسی در ایران- دکتر باقر پرهام

All reactions:

75Mhsen Khaimehdooz, Hanri Nahreini and 73 others